کاشت و پرورش میوه فیسالیس ( عروسک پشت پرده – گیلاس زمینی – تمشک زمینی )

کاشت و پرورش فیسالیس ( عروسک پشت پرده – گیلاس زمینی –  تمشک زمینی )

فیسالیس گیاهی است کم توقع و مناسب برای اقلیمهای نیمه گرمسیری. اگرچه ارقامی از این گیاه در کوهستانها و مناطق سردسیری رشد می کنند اما برای تولید تجاری و اقتصادی، کشت و پرورش آن در فضاهای بسته اعم از زیر پوشش پلاستیک یا سایه بان صورت می گیرد.

فیسالیس یا عروسک پشت پرده که میوه رسیده آن جنبه خوراکی، دارویی و صنعتی دارد. این گیاه که دارای انواع یکساله و چندساله نیز میباشد از ارتفاعی حدود 100 سانتیمتر برخوردار است. فیسالیس، گیاه بومی کشور مکزیک بوده و از آنجا به سراسر اروپا انتشار یافته است. میزان تولید آن در سال 2001 میلادی حدود 600  تن گزارش شده که 80  درصد آن به ایالات متحده صادر شده است. این سبزی میوهای، جزو پنج سبزی برتر مکزیک محسوب شده و به طور متوسط هر مکزیکی در سال، 5/3 کیلوگرم از آن را مصرف میکند. فیسالیس که به گیلاس زمینی نیز شهرت دارد، دارای بافتی همچون گوجه فرنگی، و طعمی همچون آناناس و توتفرنگی میباشد و از این جهت میوهای منحصر به فرد محسوب می شود.

در کشورهایی مانند ترکیه، فیسالیس از جایگاه ویژهای در زمینه صادرات برخوردار است. این گیاه در ایران به عروسک پشت پرده نیز معروف است و در کشورهای همسایه به نام های گیلاس زمینی و فانوس چینی نیز شناخته می شود.

نام انگلیسی: Alkekengi    نام علمی: Physalis sp     خانواده: Solanaceae

ویژگیهای مورفولوژیک

برگ: برگهای فیسالیس به صورت متناوب و قلبی تا بیضوی شکل و کرکدار است و حاشیه برگ ها به صورت ساده می باشد. طول دمبرگ بین 4 -5 سانتی متر و پهنک برگ به ابعاد 6 در 5/3 سانتی متر است.

گل: گل های عروسک پشت پرده، در زاویه بین برگ ها و شاخه اصلی تولید می شوند و به رنگ های سفید، آبی، زرد و ارغوانی دیده می شوند  گل آذین منفرد و هرمافرودیت، دارای گلهای متقارن با تخمدان تحتانی می باشد که از 5  کاسبرگ پیوسته و 5  گلبرگ به رنگ زرد کمرنگ با لکه های سیاه و کرکدار، 5 پرچم و یک مادگی تشکیل گردیده است. تخمدان گلهای فیسالیس، دوبرچهای پیوسته بوده و تخمک های زیادی در هر برچه به رنگ سبز روشن و بدون کرک در آن دیده می شود. لازم به ذکر است که فیسالیس تقریبا در سرتاسر سال گلدهی و باردهی دارد.

ریشه: ریشه گیاه عروسک پشت پرده، افشان و سطحی می باشد. البته در برخی از گونهها اندامی شبیه ریزوم نیز دیده می شود.

ساقه: ساقه فیسالیس، راست، چهار گوش و تو خالی و بدون دمبرگ می باشد.

میوه: میوه عروسک پشت پرده از نوع سته بوده و در پوششی از کاسبرگ محصور شده است. این میوه دارای رنگ های زرد طلایی، نارنجی روشن و قرمز است و مقدار زیادی دانه به رنگ قهوهای مایل به زرد دارد. لازم به ذکر است طول میوه تقریبا 3 سانتیمتر و قطر آن، به 5/2 سانتی متر می رسد.

از شاخص های رسیدگی میوه فیسالیس می توان به تغییر رنگ زمینه از سبز به نارنجی یا زرد طلایی اشاره کرد. چنانچه با فشارسنج، رسیدگی میوه کنترل گردد، بایستی تحمل نیروی معادل 5/4 نیوتن را داشته باشد. تجمع مواد جامد محلول و تغییر نوع مواد پکتینی از دیگر شاخص های رسیدگی عروسک پشت پرده می باشد. بطوری که قند کل میوه در زمان برداشت بالای 6 % و مواد جامد محلول 16 – 8 % و اسیدیته میوه نیز 92 -73 % و pH آن بین 4/3 – 7/4 باشد.

محتویات میوه فیسالیس در 100  گرم میوه عبارتست از: 85 گرم آب،  85 کیلوکالری انرژی، 7/0 گرم چربی، 1 میلی گرم آهن، 9/1 گرم پروتئین، 2%چربی،  3 میلی گرم بتاکاروتن،  8 گرم مواد قندی، 9 میلی گرم کلسیم، 40 میلی گرم فسفر،  8/2 میلی گرم نیاسین،  11/0 گرم تیامین، 11 میلی گرم ویتامین ث،  4/ 0میلی گرم ریبوفلاوین و  720 واحد ویتامین آ می باشد.

مصارف خوراکی

علاوه بر تازه خوری، در اغلب کشورهای اروپایی از محصول فیسالیس به صورت فرآوریشده در شکلهای کشمش، میوه خشک، ژله، تهیه سس سالسا، مربا، کمپوت، مارمالاد و بستنی کوکتل میوه استفاده می شود.

مصارف صنعتی

از روغن و چربی این میوه برای استفاده در صنایع آرایشی و بهداشتی و تولید لوسیونهای بهداشتی استفاده میگردد. اگرچه روغن موجود در ترکیبات استروئیدی آن، ظرفیت ترکیب آن را با روغن های دیگر مانند روغن خرما و نارگیل جهت مصرف خوراکی بالا برده است.

خواص دارویی

فیسالیس دارای گونه های فراوانی است که برخی از آنها همانند P. minima ، P. alkekengi و P. pubscens ارزش دارویی و درمانی دارد. گونه Physalis alkekengi در طب چینی کاربرد فراوانی دارد. از آب میوه آن، برای درمان آبسه، سرفه و رفع تب و گلودرد استفاده می شود. همچنین کاسه گل پخته شده آن برای درمان دیابت، جوشانده مناسبی است و از ریشه این گیاه نیز برای درمان مشکلات ادراری و التهابات پوستی و دفع اسیداوریک، نقرس، درمان آرتروز، بواسیر، هپاتیت، برونشیت و تقویت کبد استفاده میشود. از برگهای گونه P. minima ، برای نرم کردن پوست و ناراحتیهای جلدی، درمان هپاتیت و سوزاک استفاده میشود. این گیاه را در گذشته بیشتر به عنوان یک گیاه دارویی مناسب برای سقطجنین و ضدبارداری می شناختند.

فیسالیس به دلیل داشتن موادی مانند فیزالین، آلکالوئید سولانین و انواع متعددی از استروئیدها و فلاونوئیدها دارای خواص جانبی دیگری همچون جلوگیری از فعالیت مایکوباکتریوم توبرکلوسیز (Mycobacterium tuberculosis)  که باعث بیماری سل میشود نیز می باشد. به علاوه مصرف گونه P. subglabrata  به دلیل دارا بودن ماده سولانین موجب توهم زایی و مسمومیت می گردد.

نیازهای اکولوژیک

فیسالیس گیاهی است کم توقع و مناسب برای اقلیمهای نیمه گرمسیری. اگرچه ارقامی از این گیاه در کوهستانها و مناطق سردسیری رشد می کنند اما برای تولید تجاری و اقتصادی، کشت و پرورش آن در فضاهای بسته اعم از زیر پوشش پلاستیک یا سایه بان صورت می گیرد.

با اینکه فیسالیس جزو گیاهان بی تفاوت به طول روز بوده اما نیاز به حداقل 9-8  ساعت نور آفتاب دارد. چنانچه این گیاه در شرایط نور زیاد قرار گیرد بایستی از سایه بان های 30 % برای کنترل نور استفاده نمود.

دما: صفر فیزیولوژیک این گیاه،  3/6 درجه سانتیگراد است. اولین جوانه های گل در 5/5 درجه ظاهر می شوند و میوه دهی در  5/10 درجه اتفاق می افتد. دمای مناسب جوانه زنی دانه فیسالیس، 21 درجه سانتیگراد  )ظرف10 ساعت ( و یا  32 درجه ) ظرف  14ساعت(  می باشد. اگر دمای خاک برای جوانه زنی،  25درجه سانتیگراد باشد، مناسب ترین دما تلقی می گردد .

خاک: از لحاظ بافت خاک، خاک سبک لومی شنی با pH  بین 8 – 5/4 است. همچون سایر گیاهان این خانواده نسبت به   EC  بالاتر از 4 نیز متحمل است. تغذیه گیاهی جهت افزایش تولید بسیار ضروری است اما نسبت به خاک های فقیر نیز متحمل می باشد.

نیاز آبی: نیاز این گیاه به آبیاری، در طول فصل رشد بالا ست اما در زمان رسیدن محصول، نیاز آبی آن کاهش می یابد.  در هر صورت، برای 1000متر مربع گلخانه فیسالیس،  5/1 مترمکعب در روز آب نیاز است. در هر دوره کشت برای هر   1000 مترمربع، به طور متوسط  8 – 7 مترمکعب آب نیاز است.

تکثیر

ازدیاد این گیاه عمدتا از طریق دانه می باشد اما از قلمه های یکساله چوبی نرم نیز تحت تاثیر هورمون ریشه زایی اکسین می توان استفاده نمود که با موفقیت حدود 38 درصدی همراه بوده است. همچنین از طریق خوابانیدن هوایی و تقسیم بوته نیز می توان آنرا تکثیر کرد.

کاشت

شیوه کاشت فیسالیس همچون سایر گیاهان این خانواده به صورت انتقال نشا می باشد. از زمان کاشت تا نمو اولین میوه حدود  90روز طول می کشد. بهترین زمان کاشت در اواخر تابستان تا اوایل پائیز می باشد. در برخی از مناطق، این محصول تا 4 بار در سال کشت می شود. جوانه گل پس از 40 روز ظاهر می شود و اولین میوه پس از 80 روز ظاهر می گردد. در مناطق عاری از یخ زدگی، گلدهی 3-2 بار در طول سال اتفاق می افتد.
فیسالیس را در بهار (فوریه یا آپریل) بکارید. دانه فیسالیس را در سینی نشا بکارید و فقط آن را با خاک بپوشانید. دمای مناسب برای جوانه زنی بذر فیسالیس 23 تا 25 درجه سانتی گراد است. جوانه زنی به سرعت صورت می گیرد. بعد از جوانه زنی، نهال را به یک گلدان که به اندازه کافی بزرگ باشد منتقل کنید. خاکی که مورد استفاده قرار می گیرد باید نیمه غنی باشد. گیاه معمولا به طور طبیعی پر پشت است، اما می توان نوک شاخه های در حال رشد که کمتر از 30 سانتی متر هستند را هرس کرد، این کار باعث تشویق به رشد می شود. در مناطقی که سرما یک مشکل است، برای بوته باید محافظ فراهم شود. برای جلوگیری از تاثیر سرما می توان روی بوته پوشش های پلاستیکی قرار داد. همچنین می توان گلدان را به یک جای امن منتقل کرد.

کشت:

فیسالیس مناطق آفتابی را دوست دارد، همچنین مکانی که فیسالیس در آن قرار می گیرد باید از باد در امان باشد. فیسالیس در خاک های شنی که تقریبا غنی هستند به خوبی رشد می کند. اگر خاک خیلی غنی باشد باعث تشویق تولید برگ و کاهش باردهی می شود. حتی دادن کود متوسط، باعث رشد رویشی بیش از حد و کاهش گل دهی می شود. بازده بالا با کود کم و یا بدون کود به دست آمده است. ارتفاع شاخه فیسالیس می تواند به 1 تا 1.8 متر برسد. فیسالیس به آبیاری مداوم نیاز دارد تا بتواند محصول خوبی بدهد. اگر خاک مشکل زهکشی دارد گیاه باید در شیب ملایم کاشته شود. زمانی که میوه ها به بلوغ رسیدند آبیاری را باید قطع کرد. گیاه فیسالیس در طول خشکسالی خفته می شود. در صورت لزوم می توان برای گیاه داربست درست کرد. فیسالیس به هرس خیلی کمی نیاز دارد مگر این که گیاه روی داربست باشد. برای هرس شاخه های رو به رشد را باید کمی کوتاه کرد.

نکات مهم کاشت فیسالیس

قبل از کاشت حتما زمین را قارچ کش بزنید.

کاشت ازطریق بذر امکان پذیراست.

بهترین روش کاشت از طریق نهال می باشد.

زمان کاشت از اواسط اسفندماه تا اواخر فروردین ماه است.

بذررا در سینی نشا بکارید و بعد از 35تا40 روزبه زمین اصلی انتقال دهید.

فیسالیس را می توان در تمامی فصول سال در گلخانه کشت نمود.

بعد از کاشت جوانه زنی به سرعت انجام میگیرد.

بهترین نوع خاک برای فیسالیس خاک سبک بدون کود مناسب است.ترکیب های: پیت ماس + کوکوپیت وخاک ساحلی مناسب است.

سینی نشاء تا جوانه زنی مرطوب باشد وهرروز آبیاری گردد،بعد از جوانه زنی هر موقع خاک خشک شد آب داده شود.

بعد از15تا20 روز بذرها جوانه میزند.

نهال ها به اندازه 10تا 20سانت رشد کردند آن را جهت کشت انتقال دهید.

گیاه فیسالیس در خاک های شنی که غنی هستند به خوبی رشد می کند. اگر خاک خیلی غنی باشد باعث تشویق تولید زیاد برگ و کاهش باردهی و محصول می شود.دادن کود متوسط، باعث رشد رویشی بیش از حد و کاهش گل دهی می شود.

هرچه مقدار کود دهی کمتر باشد میزان محصول بیشتر است.

جوانه سبز شده را از وزش باد دور نگه دارید.

مکان آفتابی و پر نور مناسب رشد است.

تراکم و سیستم کاشت

تراکم کاشت فیسالیس در شرایط فضای باز و شرایط گلخانه متفاوت است. بطوریکه در شرایط گلخانه ای، تعداد بوته برای  1000 متر گلخانه بین 1000 – 2000 بوته می باشد. اما در شرایط فضای باز تا 25000 بوته در هکتار نیز گزارش شده است.

تاریخ کاشت در شرایط گلخانه در استان تهران، شهریور تا مهر می باشد. در گلخانه فاصله کاشت بین دو بوته  50 سانتیمتر و فاصله ردیف ها 120 سانتی متر می باشد. استفاده از قیم نخی همچون گوجه فرنگی گلخانه ای برای هدایت ساقه های فیسالیس ضروری است. و بوته ها پس از رسیدن به انتهای نخ یا قطع می گردند و یا آویزان می شوند. در شرایط فضای باز، بوته را با هرس تا ارتفاع 30 سانتی متری نگه می دارند.

عملیات داشت

دوره رشد گیاه از زمان کاشت دانه تا تولید میوه، در شرایط فضای باز،  90 روز می باشد که  70 روز آن مربوط به دوره رشد میوه است اما در شرایط گلخانهای دوره رویش از دانه تا پایان تولید، 9 ماه می باشد که 6-5 ماه آن مربوط به دوره باردهی است. اگرچه برخی ارقام مقاوم به سرما تا 10 درجه زیر صفر را نیز تحمل می کنند اما بهتر است برای جلوگیری از سرمازدگی در اواخر پائیز، سطح خاک و ریشه ها را مالچ پاشی کرد.

تغذیه

همانطور که گفته شد این گیاه نسبت به گیاهان همخانواده خود کم توقع تر می باشد به طوری که میزان کود نیتروژن مصرفی برای یک هکتار 240 –  120 کیلوگرم و میزان فسفر مصرفی برای یک هکتار 150 -60 کیلوگرم می باشد. همچنین در خاک های لومی شنی برای افزایش عملکرد، مصرف 180 – 90 کیلوگرم کود کامل در هکتا و محلول پاشی پتاسیم کلراید 1 % قبل و بعد از شکوفه دهی توصیه می شود.

گرده افشانی

ارقام فیسالیس، خود ناسازگار بوده و برای تشکیل میوه نیازمند ارقام گردهزا و خودبارور می باشد. همچنین استفاده از زنبورهای گرده افشان در گلخانه توصیه می شود.

آبیاری

این گیاه در زمان تولید میوه، نیاز آبی کمتری داشته و در پایان دوره تولید، از آبیاری بی نیاز می گردد.

آفات و بیماریها

فیسالیس به طور اختصاصی فاقد بیماری یا آفت می باشد اما مهمترین آفات آن همان آفات و بی ماریهای مشترک گوجه و فلفل مانند شته، مگس سفید مینوز و کنه تارعنکبوتی می باشد. مهمترین بیماری های میوه مذکور نیز نماتد آفریقای جنوبی است که خسارت فراوانی را وارد نموده و همچنین بیماری و آفات دیگری چون عنکبوت قرمز، خرگوش صحرایی، سوسک کک Chrysomelidae ، بیماری کپک پودری و نقطه برگ باکتریایی Xanthomonas  گزارش گریده است.

برداشت میوه فیسالیس

برداشت محصول در شرایط گلخانه های در ایران، از اواسط بهمن آغاز می گردد و هر کارگر می تواند در فصل برداشت، روزانه به طور متوسط 12- 10 کیلوگرم برداشت کند.

رنگ میوه در زمان رسیدن به نارنجی تا قرمز تمایل پیدا می کند. میوه را با همان پوشش در ظروف کوچک  300 تا  500 گرمی بسته به نیاز بازار بسته بندی می کنند. عملکرد متوسط آن در هکتار حدود 15 تن گزارش شده است.

پس از برداشت

فیسالیس دارای پوشش سلولزی است که به حفظ و ماندگاری آن کمک فراوانی می کند به طوری که عمر نگهداری میوه با کاسه گل در دمای 30 درجه سانتی گراد به یک ماه نیز می رسد. ولی میوه خشک شده آن در دمای 30 درجه، تا 5 ماه قابلیت نگهداری دارد. برای افزایش عمر انباری این محصول توصیه می گردد که میوه به صورت نیمه رسیده برداشت گردد.

نتایج بدست آمده از یک تحقیق نشان میدهد که کیفیت ظاهری و رنگ میوه پس از 64  روز انبارداری کاهش یافته و پس از 74 روز انبارداری، میوه ها از محل اتصال به ساقه، شروع به پوسیدگی می کنند. میوه ها تا  56 روز نگهداری در انبار هنوز دارای کیفیت مناسبی است. پس از روز 64، سطوحی از پوسیدگی قهوه ای رنگ روی آنها دیده می شود و از روز هفتاد و چهارم به بعد رشد میسیلیوم قابل مشاهده است. بنابراین بهترین دمای انباری این محصول، دمای 10 درجه سانتی گراد است که قادر است محصول را تا بیش از 60 روز نگهداری نماید.
منابع : bazram.com – bostane.ir – iranbehlimo.com – zarringiah.com