مرکبات در شرایط گرمسیر (همانند مناطق مرکزی و جنوب ایران) و نیمه گرمسیری (شمال ایران) قابلیت رشد داشته که در این مناطق شروع رشد این گیاه (در بهار) 5/12 درجه سانتیگراد و مناسبترین دما برای حداکثر رشد 25 تا 28 درجه سانتیگراد می باشد. خاکهای سبک شنی رسی با pH 5 تا 7 عموما برای توسعه کشت مرکبات مناسب می باشند. با توجه به موارد ذکر شده در شمال ایران خطر سرما و بالا بودن سطح آب زیرزمینی و در جنوب مشکل گرما، شوری و کم آبی وجود داشته که در توسعه کشت و احداث باغات مرکبات باید مورد توجه قرار داد.

مقدمه:
مرکبات یکی از مهمترین میوه های گرمسیری و نیمه گرمسیری جهان است. کشور ایران با تولید تقریبی چهار میلیون تن مرکبات با سطح تقریبی 260 هزار هکتار و متوسط عملکرد 18 تن در هکتار جزو 7 کشور عمده تولید کننده این محصول در دنیا می باشد.

گیاهشناسی مرکبات:
گونه های تجاری مرکبات با نام علمی Citrus از خانواده روتاسه Rutaceaeعموماً درخت یا درختچه ای همیشه سبز (به جزء نارنج سه برگ یا پونسیروس) شامل ارقامی چون پرتقال، نارنگی، لایم، نارنج، گریپ فروت و … می باشد.

شرایط محیطی مورد نیاز مرکبات:
خلاصه : مرکبات در شرایط گرمسیر (همانند مناطق مرکزی و جنوب ایران) و نیمه گرمسیری (شمال ایران) قابلیت رشد داشته که در این مناطق شروع رشد این گیاه (در بهار) 5/12 درجه سانتیگراد و مناسبترین دما برای حداکثر رشد 25 تا 28 درجه سانتیگراد می باشد. خاکهای سبک شنی رسی با pH 5 تا 7 عموما برای توسعه کشت مرکبات مناسب می باشند. با توجه به موارد ذکر شده در شمال ایران خطر سرما و بالا بودن سطح آب زیرزمینی و در جنوب مشکل گرما، شوری و کم آبی وجود داشته که در توسعه کشت و احداث باغات مرکبات باید مورد توجه قرار داد.

عوامل محيطی

 

واكنش درختان ميوه به عوامل محيطی ، به دليل چند ساله بودن و نحوه رشد و باروری آنها ، تا حدودی با ساير گياهان متفاوت است . از آنجا كه درختان مرکبات ، پس از بالغ شدن ، حجم زيادی پيدا می‌كنند و بايد با فواصل به نسبت زيادی از يكديگر كشت شوند ، تغيير دادن عوامل تشكيل‌دهنده محيط رشد و مناسب كردن آنها برای گياهان كاشته اغلب اگر ناممكن نباشد ، بسيار دشوار است . در نتيجه ، بايد كوشش شود تا محيط كشت اين گياهان از ابتدا مناسب باشد مهم‌ترين عوامل محيطی ، كه نحوه رشد و ميزان محصول يك درخت را تعيين می‌كند عبارتند از :

 

الف – دما

 

همانند ساير گياهان ، درختان مرکبات برای رشد و توليد محصول يك دامنه گرمايی و يك دمای مناسب ويژه خود هستند . افزون بر اين ، دما در زندگی درختان مرکبات اثرهای ويژه ديگری نيز دارد . از آن جمله ، درختان بايد در طول زمستان به تعداد ساعت‌های معين ، دمايی كمتر از 12 درجه سانتی‌گراد دريافت كنند تا از حالت استراحت بيرون آمده آغاز به رشد كنند . اين امر ، يكی از مهم‌ترين عوامل محدود كننده مناطق كشت درختان مرکبات مي‌باشد ،‌ بدين معني كه : اگر سرمای لازم تأمين نگردد در بيشتر موارد جوانه‌های گل در بهار نمی‌شكفند و محصولی به دست نخواهد آمد .

 

اثر بسيار مهم ديگر دما بر درختان سرمازدگی بهاره است . بسياری از نقاط دنيا ، با وجود برخورداری از دامنه دمايی و ميزان سرمای مناسب برای كشت درختان ، به دليل داشتن سرمای ديررس بهاره كه به طور معمول پس از شكوفايی جوانه‌ها بروز می‌كند و موجب سرمازدگی گل‌ها و گاهی ميوه‌ها می‌شود ، برای مرکبات مناسب نيستند . از ديگر عوامل دمايی كه مؤثرند می توان از نوسان دمايی يا تفاوت زياد دمای شب و روز (كه رشد درختان را مختل می‌سازد) و تگرگ (كه به برگ‌ و ميوه‌ها آسيب وارد می‌آورد ) نام برد .

 

ب – نور

 

آزمايش‌های مختلف ثابت كرده كه به غير از توت‌فرنگی ، ساير ميوه‌ها برای گل انگيزی به طول روز (نور گاه) حساس نيستند و تنها اثر اين عامل روی آنها كمتر و يا بيشتر كردن دوره فتوسنتز در هر روز می‌باشد . بر خلاف طول روز ، شدت نور در رشد و باروری درختان بسيار مؤثر است . تغيير دادن شدت نور در سطح باغ كاری غير عملی است و تنها راه نور رسانی كافی به درون درخت ، دادن شكل و تراكم مناسب به شاخساره آن است . از اثرهای بسيار مهم نور در درختان ميوه ، ايجاد رنگ در ميوه‌هاست .

 

 برای مثال در ميوه‌های پرتقال خونی ، اگر شدت نور (بويژه در دو – سه ماه آخر فصل رشد) كافی نباشد توليد رنگ سرخ دچار اختلال می‌گردد و به اين دليل پيشنهاد شده است كه در مناطقی كه پاييزی ابری يا مه آلود دارد ، به جای پرتقال خونی ، از نوع نارنجی !!! آن  كشت گردد .

مرکبات

پ – موقعيت محل

 

مجموعه عوامل عرض جغرافيايی ، ارتفاع از سطح دريا ، و مقدار شيب زمين ، موقعيت محل را تشكيل می دهند . اثر اين عوامل ، در درجه اول روی مقدار دمای محيط و در درجه دوم روی شدت نور است . بدين ترتيب كه هرچه عرض جغرافيايی بيشتر باشد چون نور خورشيد با زاويه كمتری به سطح زمين می‌تابد ، ميزان دمای محيط و شدت نوری كه در دسترس گياهان قرار می‌گيرد كمتر مي‌شود . زياد شدن ارتفاع از سطح دريا نيز باعث كاهش دمای محيط می‌گردد و در نتيجه گاهی مناطق شمالی تر ولی كم ارتفاع‌تر ( مانند خوزستان ) از مناطق جنوبی‌تر ولی مرتفعتر (مانند فارس) گرمترند . شيب زمين بر حسب جهت آن می‌تواند بر دما اثر مثبت و يا منفی داشته باشد . در نيمكره شمالی ، ‌شيب‌‌های رو به جنوب حداكثر مقدار نور خورشيد را دريافت می‌دارند .

 

اينگونه زمين‌ها در بهار زودتر گرم می‌شوند ، در تابستان گرمتر و خشكترند ، و در پاييز ديرتر سرد می‌گردند . بنابراين در مناطق سردسير ، خطر سرمازدگی زمستانه اين زمين‌ها كمتر ولی از نظر سرمازدگی بهاره ( سرمازدگی گل‌ها ) بيشتر است و در جمع ، فصل رشد طولانی تر در اختيار گياه قرار می‌گيرد . مثال بارز اين نوع زمين‌ها ، زمين‌های واقع در شيب‌های رو به جنوب دامنه البرز در كنار دريای مازندران است كه از ساير نقاط آن منطقه برای كشت مركبات مناسبتر است .

 

شيب‌های رو به شمال ، درست بر عكس شيب‌های رو به جنوب عمل می كنند و در مناطق گرمتر ( مانند استهبان و نيريز فارس ) برای كشت درختان خزان‌دار می تواند مفيد افتد . ( مانند نارنج سه برگچه ای ) شيب‌های رو به شرق و يا غرب ، حد واسط دو نوع ديگر هستند .

 

در نقاطی كه احتمال بروز سرمای ديررس بهاره زياد است ، بايد كوشش شود تا حد امكان باغ‌های ميوه در زمين‌های شيب‌‌دار احداث گردند . دليل اين امر سنگين‌تر بودن هوای سرد نسبت به هوای گرم است كه روی سطح شيب‌دار می‌لغزد و در نقاط گود و كفه‌ها جمع می‌گردد و به گياهان موجود در آنها آسيب‌ می‌زند . نمونه بارز اين شكل در جهرم در مورد مركبات و در نيريز در مورد بادام ديده می‌شود كه سرما ، به دفعات ، درختانی را كه در كفه بوده‌اند از بين برده در حالی كه به درختان مجاور آسيب وارد نشده است .

 

ت – خاك

 

بيشتر درختان مرکبات به بافت خاك حساسيت زيادی نشان می‌دهند و اگر خاك دارای ژرفا (عمق) و زهكشی كافی بوده و از pH مناسبی نيز برخوردار باشد به خوبی در آن رشد كرده محصول كافی می‌دهند . البته لازم به تذكر است كه خاك‌های سبكتر بطور معمول از خاكهای سنگين‌تر ، كم رطوبت‌تر بوده و به همين دليل در بهار زودتر گرم و در پاييز ديرتر سرد می‌شوند و چون از تهويه بهتری نيز برخوردارند ، در صورت وجود آب و مواد غذايی كافی ، درختان ميوه ، در آنها بيشتر رشد می‌نمايند .

 

 

در بررسی خاك ، به منظور احداث باغ ، نكاتی كه از اولويت برخوردار هستند :

 

 در درجه اول ژرفای خاك،

 

 در درجه دوم ژرفای سطح آب زيرزمينی و

 

در درجه سوم ميزان نمك‌های محلول (شوری) خاك است.

 

كمبود مواد معدنی و آلی ، و تا حدودی هم نامناسبی خاك ، را می‌توان با افزودن مواد مورد نياز به خاك ، جبران كرد . در صورتی كه ژرفای خاك كم باشد ، می توان چنانكه در جهرم مرسوم است گودالهايی با ابعاد ، به نسبت بزرگ ( حدود 2 متر ) حفر و آنرا با خاك مرغوب پر كرد و درخت را در آن كاشت . البته اين كار ، گران تمام می شود و فقط برای فرآورده‌هايی مانند مركبات كه بازده بيشتری دارند مقرون به صرفه است . سطح آب زيرزمينی را می توان با زهكشی و ميزان نمك را با شستشوی خاك كاهش داد كه هر دو عملياتی گران هستند و تنها در صورت اجبار ، به احداث باغ در زمينی با اين ويژگی‌ها اقدام می‌كنند .

 

ث – آب

 

بر اساس يك قاعده كلی هر گاه منطقه‌ای دارای بيش از 700 ميلی‌متر باران ساليانه ، با پراكندگی يكنواخت ، باشد برای پرورش درختان به صورت ديم مناسب است . در نقاطی كه باران ساليانه 700-500 ميلی‌متر بارندگی داشته باشند نياز به آبياری مرتب در سراسر فصل رشد دارند . بيشتر نقاط ايران به جز كرانه‌های دريای خزر در گروه سوم قرار دارند و در آنها تنها گياهان بسيار مقاوم در برابر كم‌آبی (از قبيل انگور، بادام،‌ پسته و انجير) را می‌توان به صورت ديم پرورش داد و مرکبات نياز به آبياری مرتب دارند . به دليل كمبود آب ، اغلب تهيه آن احتياج به سرمايه به نسبت زيادی دارد كه بايد پيش از شروع به احداث باغ در نظر گرفته و تأمين شود . علاوه بر مقدار و قيمت آب ، كيفيت آن نيز اهميت زيادی دارد زيرا آبياری مداوم يك خاك خوب با آب سنگين و يا شور ، به تدريج ، زمين را شور و نامناسب می‌سازد .

نواحی مرکبات خیز ایران:
الف- سواحل دریای خزر:
از آستارا تا گرگان ارقام مختلفی از مرکبات کشت می شود. محدودیتهای اقلیمی (سرما و خشکی) موجب گردیده تا بیشتر تراکم باغهای مرکبات در نواحی چابکسر تا بهشهر متمرکز باشند.
ب- ناحیه مرکزی:
این ناحیه شامل شهرهایی مرکزی ایران همچون فارس، کرمان، جیرفت، بم و غیره بوده که بیشتر دارای روزهای آفتابی به همراه رطوبت نسبی پایین است. بارندگی این نواحی پایین بوده، لذا در تابستان نیاز به چندین نوبت آبیاری بوده تا گیاه عملکرد و کیفیت محصول مناسبی داشته باشد.
ج- نواحی ساحلی جنوب (بندرعباس و سواحل دریای عمان):
این نواحی عاری از یخبندان، با رطوبت نسبی بالا و گرمای زیاد در تابستان می باشد. در این ناحیه لایم از کیفیت خوبی برخوردار است.

ازدیاد مرکبات:
در بیشتر مناطق مرکبات خیز کشور درخت مرکبات بوسیله پیوند جوانه از واریته های مورد نظر (همچون تامسون، انشو، …) بر پایه بذری انتخاب شده (همانند نارنج، سیترنج، سیتروملو، …) تکثیر می شود. تکثیر نهال مرکبات شامل مراحل زیر می باشد.
1-5- تولید پایه:
اولین گام در تولید پایه، انتخاب درخت مادری برای تولید بذر است که باید خصوصیات زیر را داشته باشد:
الف- پر محصول و پر بذر باشد.
ب – عاری از بیماری باشد.
2-5- برداشت میوه و استخراج بذر:
عموماً میوه نارنج در اوائل دی، پونسیروس اوائل و سیترنج اواخر آبان ماه از درخت برداشت و به شیوه سنتی با استفاده از کارگر اقدام به برش میوه (از قسمت استوایی میوه و سپس چرخش متضاد دو قسمت برش خورده) و استخراج بذر می گردد.
3-5- کاشت بذر در خزانه بذری:
عموماً در بیشتر نواحی مرکبات خیز کشور، کشت بذر در خزانه هوای آزاد بوده (در بستر ماسه ای) به همین دلیل زمان کشت بذر در شمال ایران نیمه دوم اسفند تا اوایل فروردین و در جنوب با استثنای ماههای دی، تیر و مرداد در اغلب زمان امکان کشت بذر میسر است. در صورت آبیاری منظم به همراه محافظت خزانه از باد و آفتاب شدید، بذور مربوطه طی 30 تا 45 روز پس از کشت سبز می گردند.
4-5- انتقال نهال به خزانه دوم (انتظار یا پیوندی) یا گلدان:
هنگامی که نهال به مرحله 8 تا 10 برگی رسید قابل انتقال به خزانه دوم یا گلدان پلی اتیلنی سیاه (با قطر 25 و ارتفاع 35 تا 40 سانتیمتر به همراه 8 سوراخ در پایین گلدان) می باشد. ترکیب خاکی کیسه های پلاستیکی مخلوطی از خاک معمولی، کود پوسیده دامی و ماسه انتخاب شده (هر سه به میزان مساوی با هم مخلوط می گردد) تا نهال، فضای کافی برای رشد داشته باشند. در هنگام انتقال، نهالهای بذری با ریشه و طوقه پیچ خورده حذف شده، سپس نهالهای سالم پس از هرس ریشه (حذف انتهای ریشه – به سمت نوک- به میزان 4/1 حجم کل ریشه) با قارچ کش ضد عفونی و در نهایت کشت می شوند.

نکاتی که بعد از انتقال نهال به خزانه دوم و یا گلدان باید رعایت شود عبارتند از:
الف- در آغاز انتقال نهالهای بذری، آبیاری را باید به منظور جلوگیری از تنشهای محیطی بطور مرتب انجام دهیم. بستن قیم به نرک تازه کشت شده جهت رشد مناسب و ایستاده ضروری است.
ب- شاخه های جانبی نهال باید بطور مرتب جهت تک شاخه ای نمودن نهال حذف گردند.
ج- آب اضافی در گلدان یا خزانه دوم نماند و در صورت مشاهده چنین وضعیتی باید زهکش یا خروج آب را افزایش دهیم.
د- محلول پاشی کودهای ازته (دو هفته یکبار 300 میلیگرم در لیتر سولفات آمونیوم برای هر گلدان)
ه- حذف علفهای هرز و مبارزه با آفات و بیماریها.
5-5- پیوند جوانه:
عموماً پیوند جوانه مرکبات دو بار در سال، یک بار در اواسط بهار (پیوند بهاره) و بار دیگر در اواخر تابستان (پیوند خواب) به روش T معکوس برای شمال و یا T برای جنوب ایران انجام می گیرد.

کاشت نهال در زمین اصلی:
با توجه به شیوه مرسوم تولید نهال مرکبات به صورت گلدانی و زمینی (خزانه دوم)، نحوه انتقال و کشت آنها در زمین اصلی یا باغ نیز دارای تفاوتهای است. در خصوص نهالهای گلدانی در هر فصلی از سال امکان کاشت آنها در باغ وجود داشته ولیکن بهتر است این جابجایی در فصل رکود گیاه (زمستان) صورت گیرد. نهالهای تولید شده در زمین (خزانه دوم) معمولاً از اوائل آبان تا اسفند از زمین خارج و سپس به زمین اصلی (باغ) انتقال می یابند. در موقع کاشت نهال در زمین اصلی، هرس متعادل ریشه و تاج در رشد بهینه گیاه در سالهای بعد تأثیر بسزایی دارد.

 

3- تهيه نهال

پس از اينكه با توجه به شرايط محيطی منطقه و عوامل اقتصادی ، نوع و رقم ميوه گزينش شد ، بايد به تهيه نهال اقدام كرد . بيشتر درختان مرکبات از طريق پيوند و تعدادی نيز از راه قلمه و بذر افزوده می‌شود . روش توليد نهال هرچه كه باشد ، كيفيت نهال بالاترين اهميت را در رشد آن و باروری درخت دارد .

 باغدار بايد كوشش كند كه بهترين نهال ممكن را هر چند با قيمتی بسيار بالاتر از معمول ، تهيه كند ، زيرا درختان حاصل از چنين نهال‌هايی نه تنها در چند سال اول باروری جبران مخارج اضافی را خواهند كرد ، بلكه پس از آن نيز پوسته ، نسبت به درختان حاصله از نهال‌های نامرغوب ، منافع بيشتری خواهند داشت .

هنگامی كه به دليل كوچكی سطح زير كشت ، تعداد نهال‌های مورد لزوم كم باشد ، بهتر است آنها را بصورت آماده از مؤسسات مورد اطمينان ، خريداری كرد . اين امر ، اولاً به باغدار امكان گزينش بهترين نهال‌ها را می‌دهد ، ثانياً از صرف يكسال وقت برای توليد نهال جلوگيری می‌كند . اگر سطح كشت گسترده باشد ، از آنجا كه گاهی خريد نهال بسيار گران تمام می‌شود ، بهتر است كه باغدار با كشت بذر و پيوند روی نهال‌های حاصله ، خود نهال‌های مورد نياز خود را تهيه كند . 

هنگام خريد نهال ، بايد سعی شود كه كليه نهال‌ها دارای ريشه قوی و سالم باشند و چون به طور معمول بيرون آوردن گياهان از زمين و ترابری آنها از خزانه به محل كشت و در زمستان انجام می‌شود ، بايد از آسيب ديدن ريشه‌ها توسط سرما جلوگيری به عمل آيد و پس از رسيدن به محل باغ نيز بايد بيدرنگ ريشه‌ها را در زير خاك قرار داد و تا زمان كاشت در همان‌جا نگاهداری كرد .

 

4- روش‌های كاشت :

الف: نقشه باغ :

درختان مرکبات برای رسيدن به حداكثر رشد ، و توليد بيشترين و مرغوبترين محصول ، نياز به دريافت نور كافی دارند . اين امر ايجاب می‌كند كه هنگام كاشت ، بين درختان مجاور فاصله بخصوصی ، كه برای درختان مختلف متفاوت است و به اندازه آنها در حداكثر رشد بستگی دارد ، رعايت شود .

اگر همانطور كه در بيشتر باغ‌های سنتی ايران به چشم می‌خورد ، درختان نزديكتر از فاصله لازم كشت شوند هنگام باروری روی يكديگر سايه می‌اندازند و ميزان محصولشان پايين می‌آيد . علاوه بر رعايت فاصله ، درختان بايد روی رديف‌های منظم شمالی جنوبی كشت گردند تا اولاً بتوانند از نور آفتاب بيشتری استفاده ببرند و ثانياً امكان رفت و آمد كارگران و وسايل موتوری فراهم گردد . نسبت فواصل درختان روی رديف‌ها به فواصل بين رديف‌ها ،‌ روش‌های كاشت مختلفی را بوجود می‌آورد كه از مهم‌ترين آنها می‌توان مربعی ، مستطيلی ، مثلثی و داربستی را نام برد .

روش مربعی

در روش مربعی ، فاصله درختان روی رديف‌ها با فاصله بين رديف‌ها برابر است ، بطوری كه هر چهار درخت روی رئوس يك مربع ، قرار می گيرند و بنابراين در باغ ، علاوه بر رديف‌های شمالی جنوبی ، رديف‌های شرقی غربی نيز وجود خواهند داشت .

در اين روش ، اگر فاصله مناسب در حين كاشت رعايت شده باشد ، درختان در حداكثر رشد قسمت اعظم سطح باغ را می‌پوشانند و بين آنها فاصله كمی برای عبور و مرور كارگران و ماشين‌آلات باقی می‌ماند . در اين روش ، در صبح و بعد از ظهر ، درختان مجاور روی هم سايه می‌‌اندازند و به همين دليل ، اين روش هرچند براي نقاط گرمسيری كه دارای نور بيشتر هستند قابل قبول است ، برای نقاط سردسير شمالی كه شدت نور كمتری دارند مناسب نيست .

 

روش مستطیلی

در روش مستطيلی فاصله درختان روی رديف‌ها، از فاصله بين رديف‌ها بيشتر است و به اين دليل با فرض تخصيص مساحتی مساوی با روش مربعی به هر دو درخت ( مثلاً 10× 4.9 متر، برابر 7×7 متر ) درختان ، در صبح و بعد از ظهر، سايه كمتری روی هم می‌اندازند و هر درخت از نور بيشتری بهره‌مند می‌گردد .

در اين روش ، درختان در حداكثر رشد ، فواصل بين رديف‌ها را پر می‌كنند ولی در روی رديف‌ فاصله بيشتری برای درختان وجود خواهد داشت كه عبور و مرور وسايل را در جهت شمالی جنوبی تسهيل می‌كند . اين روش بويژه برای مناطق سردسير مناسب است و توصيه می شود .

روش مثلثی و لوزی

در روش مثلثی كه لوزی و شش گوش هم خوانده می‌شود هر سه درخت روی رئوس يك مثلث ( به طور معمول متساوی‌الاضلاع و گاهی متساوی‌الساقين ) كه جهت قاعده آن شرقی غربی است ، و هر چهار درخت روی رئوس يك لوزی كشت می شوند . اين روش از نظر سايه‌اندازی مانند روش مربعی است و تفاوتهای آن با روش مربعی اين است كه اولاً در اين روش رديف‌های شمالی – جنوبی وجود ندارد و ثانياً با رعايت فواصل مساوی ، در اين روش حدود 16% بيش ازa روش مربعی ، در واحد سطح، درخت كاشته می شود .

روش داربستی

در روش داربستی درختان ، به روش‌های ويژه‌ای پيرايش می‌شوند و توسط چند رديف سيم فلزی كه به پايه‌های متصل هستند ، نگاهداری می‌گردند . در اين روش ، درختان فقط از يك سو روی رديف قرار دارند و به طور معمول درختان هر رديف ، در حداكثر رشد، فواصل بين خود را پر می‌سازند . چون گياهان ، در اين روش‌ تنها «دو بعد» دارند . به بادهای عمود بر جهت رديف حساسند و به اين دليل در مناطقی كه دارای بادهای شديد و منظم هستند ، راستای رديف بايد حتماً همسوی باد باشد تا يك سوی رديف‌ در تمام طول صبح و پيش از ظهر ، سوی ديگر در تمام طول بعد از ظهر و عصر از نور آفتاب بهره‌مند گردد .

ب: پياده كردن نقشه باغ و تهيه محل كشت

برای پياده كردن نقشه باغ ، بايد اول محل كشت اولين درخت را تعيين و بر حسب آن محل اولين رديف درختان را توسط ريسمان مشخص ساخت . براي اينكار ، در يكی گوشه‌های زمين نقطه‌ای كه به اندازه نصف فاصله كشت از دو مرز همان گوشه باغ ( كه ممكن است ديوار و جوی آب، جاده و غيره باشد ) فاصله داشته باشد با كوبيدن ميخ چوبی مشخص گردد ، از اين نقطه توسط ريسمان ، اولين رديف درختكاری كه ترجيح داده می‌شود شرقی غربی باشد ، روی زمين ايجاد می شود . مرحله بعد در روش‌های مربعی و مستطيلی و داربستی ، ترسيم دو خط عمود بر خط اوليه از دو انتهای آن است . در سطوح بزرگ برای جلوگيری از اشتباه اين كار بوسيله دوربين نقشه برداری انجام می‌شود ولی در سطوح كوچك می‌توان به شرح زير اقدام نمود :

اول به فاصله 3 متر از نقاط انتهايی الف و ب ، دو نقطه ج و نقطه د روی پاره‌خط اوليه الف و ب مشخص می گردد . سپس به مركزيت نقطه الف قوسی به شعاع چهار متر ، و به مركزيت نقطه ج قوسی به شعاع 5 متر چنان رسم می‌شود كه در نقطه س همديگر را قطع كنند . همين عمل را برای نقاط ب و د انجام می‌گيرد تا نقطه ش به دست آيد . بر حسب خواص مثلث قائم‌الزاويه ، زوايای س- الف- ج- و  ش- ب- د قائمه هستند . با امتداد دادن خطوط الف- س و ب- ش دو بعد ديگر از منطقه اصلی درختكاری را به دست می‌آوريد كه در روی آنها ، به كمك متر فواصل بين خطوط را مشخص و توسط ريسمان به هم وصل می‌كنيم .

در روش مثلثی نياز به خطوط الف – س و ب – ش نيست و جای آن بايد پس از رسم خط الف – ب محل دومين درخت از سر رديف ، با متر مشخص و بعد به مركزيت اين نقطه و نقطه الف دو قوس با شعاعی مساوی به فاصله مورد نظر چنان رسم شود كه همديگر را قطع كنند ، نقطه تقاطع ، محل اولين درخت رديف بعدی را مشخص خواهد كرد .

اين عمل بايد آنقدر تكرار شود تا محل تمام رديف‌ها مشخص گردد در روش های ذكر شده تعيين محل درختان روی رديف‌ها توسط متر انجام می‌گيرد . در صورتی كه شكل زمين باغ كاملاً منظم و يا جهت ديوارهای آن شرقی غربی و شمالی جنوبی نباشد ، قطعاتی از باغ خارج از محوطه اصلی درختكاری قرار می گيرند كه در آنها می‌توان با امتداد دادن خطوط رسم شده محل درختان را مشخص كرد .

پس از تعيين محل درختان ، توسط دست و يا مته خاصی كه به تراكتور متصل است گودالی متناسب با نوع و ژرفای (عمق) خاك و ابعاد ريشه نهال بزرگتر باشد ابعاد گودال ، نيز بزرگتر گرفته می‌شود . حفر گودال با دست ، كاری پرزحمت است در حالی كه با تراكتور اين كار با سرعت بيشتر و قيمت كمتر انجام می‌پذيرد . در خاك‌های ژرف (عميق) كه از بافت خوبی نيز برخوردار باشند می توان به جای حفر گودال ، با استفاده از زيركاو (سوسولوزSous- soleuse (sub- soiler)) كه در دو جهت عمود بر هم در روی رديف‌ها به زمين زده می‌شود خاك را سست كرد و در محل‌های تقاطع خطوط زير كاو درختان را كاشت .

پ: كاشت نهال و هرس اوليه

در هنگام كاشت ، بيشتر نهال‌های مرکبات بايد ابتدا ريشه را با يك قيچی تيز هرس كرد تا اولاً سر ريشه اصلی قطع و گياه تحريك به توليد ريشه فرعی بيشتری شود . ثانياً سر ريشه‌ها ، كه بيشتر در اثر كنده شدن از خاك خزانه زخمی و بطور نامرتب قطع شده ، دارای يك سطح صاف شود ، زيرا ريشه‌های زخمی و سر ناصاف سريع مورد حمله انواع قارچ‌ها و باكتری‌ها قرار می گيرند و از بين می‌روند، در حالی كه اگر محل بريده شده صاف باشد به راحتی ترميم می‌گردد و از نفوذ عوامل بيماری‌زا پوشاننده جلوگيری می‌كند .

 

برای كشت نهال ، اگر خاك باغ حاصلخيز و دارای بافت مناسب باشد و توسط زير كاو آماده شده باشد، كافی است مقداری از خاك محل كاشت را با بيل برداشته ، پس از قراردادن ريشه‌ها درون گودال ، روی آنها را با خاك زبرين (سطح‌الارض) پوشاند . در مواردی كه برای كاشت، از گودال‌های دستی و يا مته‌ای استفاده می‌گردد ،‌ بايد اول مقداری از خاك زبرين را با هم حجم ‌خودش كود دامی پوسيده مخلوط ساخته به شكل مخروطی ، در ته گودال ريخت ، سپس ريشه‌ها را روی اين مخروط مرتب كرد و روی آنها را با خاك پوشاند و گودال را پر ساخت .

در كاشت نهال ، رعايت چند نكته ضروری است

1- ژرفای كاشت بايد طوری باشد كه پيوند گاه ( محل پيوند ) ، دست كم چند سانتی متر بالای سطح خاك واقع شود تا از ريشه دار شدن گياه در بالای پيوند كه ممكن است اثر پايه را خنثی كرده و نيز از گود افتادن درخت ( يعنی قرار گرفتن طوقه آن در ژرفای زياد خاك ) كه به اصطلاح باعث خفگی آن خواهد شد جلوگيری به عمل آيد .

2- در نقاطی كه باد منظم می وزد ، رشد پيوندك بايد رو به باد قرار داشته باشد تا از شكسته شدن گياه در اثر فشار باد جلوگيری گردد . در نقاط بادخيز استفاده از قيم برای نگهداری نهال ، در سال‌های اول، توصيه می‌شود . اين امر به ويژه برای گياهانی كه روی پايه‌های پاكوتاه كننده پيوند زده شده‌اند ، از اهميت زيادی برخوردار است .

3- پس از انجام كاشت و پر كردن گودال ، بايد با فشار دادن خاك اطراف نهال با پا يا با بيل ، خاك اطراف ريشه‌ها را بطور كامل محكم كرد تا محفظه‌های هوا در اطراف ريشه‌ها باقی نماند و همچنين مقدار نشست خاك كه در اثر آبياری به وجود می‌آيد و باعث گود افتادن نهال می‌گردد به حداقل كاهش يابد .

4- بايد بيدرنگ پس از كاشت ، نهال‌ها را آبياری كرد . در غير اينصورت درصد نهال‌هايی كه به اصطلاح نمی‌گيرند يعني خشك میشوند بالا خواهد رفت و نياز به كاشت مجدد يا واكاری خواهد بود .

5- بايد نهال‌های كشت شده را به روش‌هايی كه در بخش هرس گفته شدند پيرايش يا هرس و شكل‌دهی كرد .

7- مدیریت و نگهداری باغ:
بعد از انتقال نهالها به زمین اصلی، نگهداری و داشت با بستن قیم و استقرار نهال شروع می شود و به دنبال آن هرس فرم در ماههای بعد انجام می پذیرد. کاربرد ادوات باغبانی شامل قیچی های کوچک و بزرگ، اره های تربر دستی و اره موتوری ضد عفونی شده در مراحل بعد ضروری است.
برای هرس فرم، جوانه انتهایی در ارتفاع حدود 100 – 80 سانتیمتر حذف می گردد. در نتیجه گیاه وادار به جوانه زنی جانبی می گردد. بنابراین ضرورت دارد جوانه های پایینتر از 80 سانتیمتر حذف گردند. تعداد شاخه های جانبی مورد نیاز برای هر درخت 5-3 عدد می باشد. لازم به ذکر است شاخه های انتخابی نباید در یک ناحیه از تنه متمرکز باشند، زیرا در سالهای بعد به دلیل سنگینی تاج (در اثر باردهی زیاد،…) احتمال شکستگی آن افزایش می یابد. برای انجام این اعمال استفاده از قیچی و اره های تربر کوچک و بزرگ باغبانی ضدعفونی شده امری محرز می باشد. حذف شاخه هایی که خارج از مسیر حرکتی که به دلیل نورگرایی تشکیل می شود و همچنین شاخه های آلوده به آفات و بیماریها و شاخه های خشک که در سنهای بالاتر هویدا می شوند، به عنوان هرس دائم و معمولی ضروری است.
هرس دیگری که برای درختان مرکبات در طول دوره داشت طی سالهای بعد در نظر گرفته می شود شامل حذف شاخه های آلوده، خشک، در هم رفته و نرکها می باشد. ارقام مرکبات با توجه به رقم و فاصله کاشت در ده سال آخر رشد اقتصادی نیازمند هرس نگهداری هستند.
هرس گل و میوه در سالهای آور نیز از جمله عملیات ضروری در بعضی از سالها می باشد. حذف تعدادی از جوانه های گل در بهار سال آور و همچنین حذف تعدادی میوه چه حداکثر تا پایان ریزش طبیعی، موجب افزایش ذخیره مواد کربوهیدراته در سال آتی شده و در نتیجه باعث افزایش تعداد شاخه های گلدهنده در سال نیاور خواهد شد.
با توجه به بالا بودن سطح آبهای زیرزمینی در برخی از مناطق مرکبات خیز، درختان مرکبات دچار عوارض خفگی و پوسیدگی ریشه شده که برای رفع این مشکل بعد از انتقال نهالها به زمین اصلی ضرورت دارد شخمهایی که با تراکتور انجام میگیرد، طوری انتخاب گردد تا در نهایت درختان روی پشته ها قرار گرفته و جویهای کم عمق نیز آبهای مازاد را با شیب یکنواخت به کانالهای زهکشی (انتهای ضلع شمالی) باغ هدایت نمایند.

عوامل اقتصادی :

 

مهم‌ترين هدف از توليد هر نوع محصول ، كسب درآمد است . همين هدف بايد در كليه فعاليت‌هايی كه برای بالا بردن ميزان و كيفيت فرآورده انجام می شود منظور گردد ، به طوری كه فرآورده باغبانی ، در ضمن برخورداری از كيفيت مطلوب ، برای توليد كننده نيز كمترين هزينه‌ها را در بر داشته باشد . بطور كلی ، عوامل اقتصادی مؤثر در توليد هر محصول ،‌ از جمله مرکبات را می‌توان به دو گروه : سرمايه‌گذاری يا هزينه‌های توليد ، و عوامل مربوط به بازار‌ يا بازاريابی تقسيم كرد . گروه اول ، هر زمان تابع شرايط خاص منطقه‌ای بوده و به تقريب اصولی متغير دارد كه بحث در مورد آنها از حد اين سایت خارج است ، ولی در مورد بازار اصولی كلی وجود دارد كه در زير بطور مختصر تشريح خواهند شد .

 

به گفته اقتصاددانان ، ارزش يك محصول تا زمانی كه به بازار نرسيده برابر صفر است . به عبارت ديگر ، حتی بهترين محصول توليد شده اگر قابل حمل به بازار نباشد و يا خواستار نداشته باشد جز ضرر چيزی عايد توليد كننده نخواهد كرد . بنابراين بايد قبل از احداث يك باغ جديد ، در مورد بازار فروش محصول آينده آن مطالعه و دقت كافی به عمل آيد .

 

بطور كلی فرآورده‌های باغبانی برای يكی از چهار منظور زير توليد ميگردند :

 

الف: صدور به بازارهای محلی برای مصرف تازه

 

ب: صدور به بازارهای دور دست برای مصرف تازه

 

پ: ارسال به كارخانه‌های كنسروسازی و ميوه خشك كنی .

 

ت: نگهداری در انبار و ارسال به بازار در فصل كمبود و گرانی برای دستيابی به سود بيشتر .

 

توليد كننده ، پس از گزينش نوع ميوه‌ای كه مايل به پرورش آن است ، بايد رقمی برگزيند كه در عين شرايط سازگاری با منطقه ، فراخور هدف توليد هم باشد . برای مثال : محصولی كه برای بازار محلی توليد می‌شود بايد زودرس ، پرآب و خوش عطر باشد ، محصول برای بازارهای دور در درجه اول نسبت به ترابری ( حمل و نقل ) آسيب‌ناپذير باشد ، محصولی كه قرار است تبديل به كمپوت يا ساير فرآورده‌ها گردد بايد رنگ و طعم و بافت خود را پس از آزمايش حفظ كند ، و ميوه‌ای كه به انبار فرستاده می‌شود بايد از قدرت انبارداری خوبی برخوردار باشد .

 

در مورد بازار بايد به سه نكته توجه كرد :

 

1- مقدار نياز بازار :

 

يعنی در بازار مورد نظر ، برای چه مقدار از محصول توليد شده خريدار وجود دارد . اين امر عامل مهمی در تعيين سطح زير كشت می‌باشد .

 

2- پسند بازار :

 

يعنی چه رقمی از ميوه مورد نظر در بازار خواستار دارد

 

3- فاصله محل توليد تا بازار :

 

هر چه اين فاصله بيشتر باشد مخارج ترابری و درصد تلفات بالاتر و بنابراين هزينه بازار رسانی بيشتر خواهد بود. به اين دليل ، بهتر است كه فرآورده‌های آمايشی (فرايند شدنی) (Processable products) تا حد امكان در اطراف كارخانه‌ها ، و فرآورده‌های انباری در اطراف شهرهايی كه امكانات لازمه را در اختيار دارند كشت شوند .

 

مهمترین آفات مرکبات و روش های کنترل آن ها

در حال حاضر مهمترین آفات مرکبات در کشور از حشرات، کنه ها و نرمتنان به قرار زیر است:

شناخت درست بیولوژی آفات مرکبات و بکارگیری روش های صحیح و به موقع مبارزه علاوه بر کنترل آن ها، کاهش مصرف سموم، حداقل تاثیر روی دشمنان طبیعی و تخریب عوامل محیط زیست را به دنبال دارد.
تنوع آفات مرکبات و تراکم آن ها در نواحی مرکبات خیز شمال به علت متعادل بودن دما، بالا بودن میزان بارندگی و رطوبت نسبت به جنوب کشور بسیار زیاد است.

مهمترین آفات مرکبات و روش های کنترل آن ها را در این صفحه ببینید … کلیک کنید