آموزش پرورش گوزن ها و آهو ( ایجاد پرورشگاه یا مزرعه انواع گوزن )

مزرعه پرورش گوزن یا deer farm  به محوطه ای باز گفته می شود که اطراف آن به وسیله ی فنس محصور شده است. گوزن های در یک مزرعه پرورشی به دو منظور نگهداری می شوند : ۱. شکار ورزشی ۲. فرستادن به کشتارگاه های صنعتی.

گوشت گوزن نسبت به گوشت گاو دارای کیفیت بالاتی است که همین امر یکی از دلایل محبوبیت پرورش این جانداران زیبا به عنوان منبع غذایی است. همچنین از چرم و از لبنیات آنها هم استفاده های زیادی می شود. کشور ما ایران با توجه به داشتن اقلیم های متنوع و مناسب پرورش گوزن و همچنین داشتن چندین گونه ی بومی پتانسیل بالایی برای پرورش این حیوانات دارد. آنچه در ادامه می آید شرح مختصری است بر نحوه پرورش و نگهداری از گوزن ها و شرایط مورد نیاز انها.
قبل از هر چیز برای شروع پرورش گوزن کار باید با نژاد های بومی کشور و احتیاجات آنها آشنا شد تا بتوان به نتایجی مطلوب دست یافت. گونه های گوزن موجود در کشور عبارتند از:

۱.گوزن زرد ایرانی ( (Dama mesopotamica

ویژگی های ظاهری: نرها شاخ‌های بلند و نسبتاً پهنی دارند. رشد شاخ‌ها از یک سالگی به بعد شروع می‌شود، ولی شاخک‌ها از دو سالگی ظاهر می‌گردد. در اواخر فصل زمستان شاخ‌ها می‌افتند و شاخ‌های جدید بلافاصله شروع به رشد می‌کنند و در تابستان تکمیل می‌شوند. موها در فصل تابستان کوتاه است. رنگ پشت و پهلوها در این فصل زرد متمایل به قرمز و زیر بدن و کفل‌ها و دم سفید است. در قسمت پشت و پهلوها خال‌های سفید مشخصی دارد. در زمستان موها بلندتر و به رنگ خاکستری با خال‌های نامشخص است. گوزن زرد ایرانی دارای طول سر و تنه میان ۱۵۰ تا ۲۰۰ سانتی متر، دم ۱۶ تا ۲۰ سانتی متر و ارتفاع ۸۵ تا ۱۱۰ سانتی متر است. این پستاندار وزنی برابر با ۵۰ تا ۱۳۰ کیلوگرم دارد.

زیستگاه: در گذشته پراکندگی وسیعی از شمال افریقا تا عراق و ترکیه و ایران داشته که در حال حاضر در تمام کشور های فوق بجز ایران منقرض شده است. در ایران این گوزن در مناطق جنگلی زاگرس و جنگل‌های گرمسیری خوزستان زندگی می‌کرد، ولی پس از قرار گرفتن این پستاندار در وضعیت بقای هشدار، تعدادی از این گوزن‌ها به دیگر مناطق ایران و جهان منتقل شدند تا جمعیت‌های دیگری از آن پدید آیند. در حال حاضر پراکندگی طبیعی آن محدود به مناطق حفاظت شدهٔ دشت ناز ساری، جزیره اشک در دریاچه ارومیه و مناطق دیگری در چهار محال و بختیاری،یزد و فارس است. گوزن زرد تا تابستان سال ۱۳۹۲ در دز و کرخه در خوزستان نیز حضور داشت، اما با شیوع بیماری نسل آن در آن منطقه منقرض شد.

عادات: گوزن زرد ایرانی عموماً شبگرد است و صبح زود و اوایل غروب فعالیت بیشتری دارد. به صورت اجتماعی زندگی می‌کند. معمولاً ماده‌ها، بچه‌ها و نرهای نابالغ در گروه‌هایی جدا از دستهٔ نرهای مسن مشاهده می‌شوند. حس بینایی گوزن زرد قوی‌تر از مرال است و به خوبی شنا می‌کند. گوزن زرد در محیط‌های طبیعی بسیار محتاط است و به مجرد احساس خطر با خیزهای بلند فرار می‌کند. گاهی نیز در میان بوته‌ها و درختان مخفی می‌شود. در تابستان به واسطهٔ پوشش خال‌خالی، توانایی استتار خوبی دارد. در زمستان پوشش او تیره‌تر می‌شود.

جفت گیری: گوزن‌های زرد ایرانی اغلب در اوایل پاییز جفت گیری می‌کنند که در این فصل گوزن نر از ظاهر بسیار زیبا و با ابهتی برخوردار می‌شود. در این فصل گردن نرها متورم و موهای اطراف آلت تناسلی از هم باز می‌شوند و بین نرها جدال‌هایی در می‌گیرد. نرها با صدایی که شبیه خرناسهٔ انسان است قلمرو خود را مشخص می‌کنند. در زیستگاه‌های کوچک مانند دشت ناز ساری نرها حرمسرای مشخصی ندارند و معمولاً چند نر در مکان مناسبی جمع می‌شوند و هر کدام با ماده‌ای که در دسترس باشد جفت گیری می‌کنند ولی در مکان‌های وسیع‌تر مانند جزیره اشک نرهای غالب معمولاً حرمسراهایی متشکل از دو تا سه ماده تشکیل می‌دهند. مدت آبستنی حدود هشت ماه است. یک و به ندرت دو بچه می‌زاید. وزن بچه‌ها در موقع تولد حدود چهار تا پنج کیلوگرم است. بچه‌ها پس از تولد قادر به راه رفتن و دویدن هستند، ولی مادر در چند روز اول آن‌ها را در بین علف‌های بلند مخفی می‌کند. بچه‌ها به علت هم‌رنگی با محیط، نداشتن بو و بی تحرکی، از دید حیوانات طعمه‌گیر مخفی می‌مانند. در یک و نیم سالگی بالغ می‌شوند. طول عمر آن‌ها حدود ۱۶ سال است. در این فصل بین نرها جدال‌هایی در می‌گیرد گوزن‌های نر قوی‌تر با جذب چندین ماده قلمرو معینی برای خود ایجاد کرده و اجازهٔ ورود را به گوزن‌های نر دیگر نمی‌دهد. اغلب در فصل جفت گیری بین گوزن‌های نر بر سر جفت‌گیری درگیری‌های شدیدی رخ می‌دهد و گوزن بازنده بایستی قلمرو را به نفع برنده ترک کند و به دنبال قلمرو جدیدی باشد. در فصل جفت‌گیری، رفته رفته گوزن نر لاغرتر و نحیف‌تر می‌شود.

 

تغذیه: تغذیه گوزن‌ها بیشتر از علف‌ها و شاخ و برگ گیاهان می‌باشد، گاهی اوقات نیز از سرشاخه‌های درختان یا از پوست ساقه آن‌ها استفاده می‌کنند. گوزن‌های زرد ایرانی اغلب اوایل صبح قبل از طلوع آفتاب یا عصر به چرا می‌پردازند و بقیهٔ روز را به نشخوار کردن یا استراحت می‌گذرانند.

 

 ۲.مرال یا گوزن قرمز یا گاو کوهی (Cervus elaphus)

ویژگی های ظاهری: مرال از بزرگ‌ترین انواع گوزن است و در برخی کشورها مانند انگلستان و ایرلند بزرگ‌ترین پستاندار وحشی محسوب می‌شود. دودیسی جنسی در این گونه شدید است و نرها با داشتن شاخ و اندازهٔ بزرگ‌تر از ماده‌ها متمایزند. وزن جنس نر این حیوان به‌طور میانگین ۱۶۰ تا ۲۴۰ کیلوگرم، طول بدن ۱۷۰ تا ۲۳۰ سانتی‌متر است. در جنس ماده وزن بین ۱۲۰ تا ۱۷۰ کیلوگرم و طول بدن ۱۶۰ تا ۲۱۰ سانتی‌متر است. ارتفاع در ناحیه شانه ۱۰۵ تا ۱۲۰ سانتی متر و دم حدود ۱۲ تا ۱۹ سانتی‌متر است. البته زیرگونه‌های مختلف این حیوان تفاوت زیادی از نظر اندازه دارند. مرال‌های عظیم‌الجثه و شاخ‌کوتاه رشته کوه کاپارت تا ۵۰۰ کیلو رشد می‌کنند و مرال‌های جزیره ی کرس فقط حدود ۸۰ تا ۱۰۰ کیلوگرم وزن دارند. مرال‌های بومی ایران هم از انواع بزرگ مرال محسوب می‌شوند که جنس نر آن‌ها به طور میانگین ۲۵۰ کیلوگرم وزن و ۱۴۰ سانتی‌متر ارتفاع شانه دارد.

 

زیستگاه: مرال در ایران در گذشته در جنگل‌های شمال کشور از ساحل دریای خزر تا ارتفاعات البرز و جنگل‌های بلوط حاشیه زاگرس از آذربایجان تا استان فارس زندگی می‌کرد اما امروزه نسل آن در شمال غرب و غرب کشور به‌کلی نابود شده و آخرین بار ۵۰ سال پیش در جنگل‌های ارسباران مشاهده شد. در جنگل‌های ساحلی دریای خزر نیز به جز در یک یا دو منطقهٔ حفاظت شده نسل آن منقرض شده‌است. در کرانه‌های غربی دریای خزر هم منقرض شده یا بسیار نادر است و تنها در جنگل‌های کوهستانی دور از دسترس البرز مرکزی و شرقی جمعیت مناسبی دارد. مرال در رشته‌کوه اطلس در الجزایر، تونس و مراکش هم حضور دارد و تنها نوع گوزن بومی قاره آفریقا است. البته جمعیت این حیوان در این منطقه رو به کاهش است. آلبانی،اردن، لبنان، سوریه و ترکمنستان کشورهایی‌اند که نسل این گوزن در آن‌ها منقرض شده‌است. نسل این حیوان در مراکش، قراقستان و یونان هم در گذشته منقرض شده بود اما دوباره احیا شد.

 

عادات: مهمترین دشمنان طبیعی مرال در اروپا گرگ خاکستری و پس از آن خرس قهوه‌ای است. سیاه‌گوش اورآسیا و گراز هم گاهی بچه مرال‌ها را شکار می‌کنند. در ایران دشمن طبیعی اصلی این حیوان پلنگ و سپس گرگ و خرس قهوه‌ای است.شکار مرال در بسیار از کشورها مشتاقان فراوانی دارد. یکی از محبوب‌ترین روش‌های شکار این حیوان در گذشته تقلید صدای جنس نر این حیوان در فصل جفت‌گیری برای فریب دادن گوزن‌های دیگر و کشانیدن آن‌ها به سوی خود بود. با این حال این روش خطرات خاص خود را داشت از جمله این‌که گاه به‌جای مرال، ببر را که شکارچی اصلی مرال بود به سوی انسان می‌کشاند.

 

۳.شوکا (Capreolus capreolus)

ویژگی های کلی: نوعی گوزن کوچک بومی اورآسیا به رنگ سربی یا سرخ است که بیشتر در مناطق سردسیر زندگی می‌کند. شوکا با ۹۵ تا ۱۳۵ سانتی‌متر طول و ۶۵ تا ۷۵ سانتی متر ارتفاع در ناحیهٔ شانه و ۱۵ تا ۳۰ کیلوگرم وزن، گوزنی نسبتاً کوچک است. نرها شاخ دارند و ماده‌ها بدون شاخ‌اند. شاخ نرها در پاییز می‌افتد. غذای شوکا علف‌ها، برگ‌ها، جوانه‌ها، قارچ‌ها و میوه‌ها است و به‌ویژه به علف‌های لطیف و نورس و مرطوب علاقه دارند.

پلنگ، گرگ، شغال، گربه جنگلی و پرندگان شکاری مهمترین دشمنان طبیعی این حیوان است. این حیوان جمعیت بسیار خوبی در اروپا دارد و جمعیت آن در نیم قرن اخیر افزایش چشمگیری نیز یافته و تنها در اروپای مرکزی به ۱۵ میلیون رأس رسیده‌است. اما در خاورمیانه وضعیت نامناسبی دارد و در فلسطین و لبنان منقرض شده‌است. در ایران زیستگاه اصلی این حیوان کرانه‌های دریای خزر است. تعداد بسیار کمی هم در غرب و شمال غرب کشور مشاهده شده‌اند.

مراحل ایجاد پرورشگاه گوزن و آهو

پرورش گوزن در مزارع معمولا به صورت تک گونه ای صورت می گیرد ولی این در حالی است که برخی از دامداران با تجربه توانسته اند نتایج موفقیت آمیزی از نگهداری چند گونه در کنار هم را نیز به دست آورند. گوزن ها با توجه به ویژگی های ذاتی و طبیعی شان نیاز هایی دارند که در هر مزرعه پرورشی باید به آنها توجه ویژه نمود. برای احداث یک مزرعه مناسب پرورش و نگهداری گوزن ها باید به نکات مختلفی توجه کرد که مهم ترین آنها به شرح زیر است.

 ۱. هدف گذاری پرورش گوزن

برای شروع کردن این کار باید به تمام جوانب توجه نمود. باید اندازه ی کار و مقدار هزینه مشخص گردد. و همچنین باید بازار های عرضه پیش بینی و هدف گذاری گردند تا از خسارات ثانویه جلوگیری گردد

۲.انتخاب محل مناسب

مهم ترین عامل در موفقیت هر فارم پرورشی انتخاب درست مکان و محل پرورش است. محلی که قرار است فارم در آن محل احداث گردد باید از نظر وجود منابع آبی به دقت مورد برسی قرار گیرد. همچنین وجود منابع غذایی مناسب گوزن ها هم بسیار مهم است زیرا گوزن ها در سیستم های پرورشی نیز بخشی از غذای خود را از محیط دریافت می کنند. عامل دیگری که برای تعیین محل مزرعه بسیار مهم است بررسی آب و هوا و شرایط جوی در فصول مختلف سال است. همچنین نزدیکی یا دوری از راه ها و جاده های اصلی نیز تا حد قابل توجه ای تایین کننده است. اگر منطقه دارای عوارض طبیعی مثل تپه یا درختان بزرگ باشد دارای ارجعیت است زیرا چنین محیط هایی به گوزن ها کمک می کند به محیط اثارت راحت تر عادت کنند و نگهداری از آنها راحتر باشد.

 

۳.ساختار مزرعه

ساختار کلی یک مزرعه پرورش گوزن از دو بخش تشکیل می شود : ۱. محوطه باز ۲. ساختمان اصلی. محوطه باز که بخش اصلی مزرعه را تشکیل خواهد داد شامل محوطه وسیع نگهداری از گوزن هاست که با استفاده از فنس محصور گشته است. جنس فنس بسته به نوع در دسترس می تواند متفاوت باشد ولی در انتخاب آن باید به مقاومت و سبک و سریع النصب بودن آن هم توجه ویژه ای کرد. همچنین در نصب فنس باید ارتفاع را طوری تنظیم نمود که امکان پرش و یا فرار و یا حمله حیوانات مهاجم از طرف مقابل وجود نداشته باشد. مناسب ترین ارتفاع برای فنس کشی ۸ فوت می باشد. بهتر است بعد از نصب فنس آنها را از نظر نداشتن نقاط برنده و تیز که امکان آسیب رساندن به حیوان را دارند بررسی کنید. ساختمان اصلی نیز در مزرعه پرورش گوزن می تواند شامل بخش های مختلف از جمله محل مقید کردن برای معاینات دامپزشکی و بیمارستان و یا دفتر اداری و حتی در دامداری های پیشرفته شامل کشتارگاه صنعتی نیز باشد.

 

۴. خرید گوزن

شاید در ایران به خاطر نبود مزرعه گوزن امکان خرید گوزن وجود نداشته باشد ولی در کشور های دارای این صنعت بهتر است گوزن از دامداری های با تجربه که دارای مجوز های لازم و دام هایی سالم هستند صورت بگیرد. همچنین در خرید گوزن باید به اقلیم مورد نیاز آن توجه ویژه ای شود و نژاد مناسب با شرایط آب و هوایی موجود انتخاب گرد تا بهترین بهره وری را داشته باشد. در مواردی که مانند کشور ما مجبور به گرفتن حیوانات از طبیعت هستید باید حیوانات بعد از گرفته شدن کاملا زیر نظر گرفته شوند و در هنگام ورود به دامداری توسط دامپزشک از نظر داشتن یا نداشتن هر گونه بیماری چک گردند.

۵. غذادهی

با توجه به اینکه گوزن ها هم مانند گاو نشخوار کننده هستند از نظر جیره غذایی بسیار شبیه به آنها  هستند ولی مشکل اصلی این است گوزن ها هرگز مانند گاو ها غذا را طی یک برنامه منظم نخواهند پذیرفت و اغلب غذا را در وعده های کم و با فاصله می خورند. همچنین چون گوزن ها کاملا اهلی نیستند تمایل زیادی به استفاده از علوفه تازه و شاخه و برگ درختان که غذای طبیعی آنهاست دارند و مدتی طول خواهد کشید که غذای آماده یا کنسانتره را از محل مشخصی دریافت کنند. اما در مجموع در ترکیبات غذایی این حیوانات باید از پروتیین و کربوهیدرات به درستی استفاده شود. همچنین استفاده از ویتامین ها و مواد معدنی نقش مهمی در شادابی و سلامت آنها بازی خواهد کرد. غذادهی در گوزن بسته به فصول سال متغیر است. در فصول گرم سال که غذای طبیعی بیشتر است باید هجم غذا کم و در فصول سرد سال باید جیره ی بیشتر همراه با مواد غذایی پر انرژی همچون ذرت در فهرست قرار گیرد تا حیوانات به مشکلی بر نخورند.

 ۶. عرضه به بازار های هدف

قیمت هر کیلو گوشت گوزن 70 هزار تومان است و یک گوزن می‌تواند تا حدود 120کیلو گوشت داشته باشد. این یعنی درامد هشت میلیونی از هر دانه گوزن . منبع عصر ایران دی ماه 96

گوشت گوزن از گذشته های دور به عنوان یکی از با کیفیت ترین و لذیذ ترین انواع گوشت های قرمز مد نظر آشپزان و مردم عادی بوده است. گوشت این حیوان از نظر مقدار چربی از گوشت گاو چربی کمتری داراد و گوشت یک گوزن در مقایسه با گوشت یک گاو هم سن بسیار نرم تر است. همچنین سختی های شکار و دسترسی به گوشت این حیوانات در گذشته باعث شده تا همیشه از آن به عنوان یک غذای اشرافی یاد شود. همچنین چرم و پوست این موجودات هم بسیار با کیفیت و گران قیمت است. در مورد گوزن های نر بالغ که دارای شاخ های گسترده ای نیز هستند فروش کله همرا با شاخ به صورت تاکسی درمی شده هم یکی از درآمد های جانبی هر مزرعه پرورش گوزن به شمار می رود.

منابع : vetpars.com – bostane.ir